Ken je jezelf of ken je jouw zelf?

Je kent jezelf waarschijnlijk best goed. Je weet wat je lekker vindt, waar je bang voor bent, hoe je reageert als iemand te laat komt. Je herkent je eigen stem in je hoofd, die constante commentator die bij alles wat je meemaakt een mening klaar heeft. Die stem voelt aan als jij. Als je kern. Als wie je écht bent.

Maar wat als ik je vertel dat die stem niet is wie je bent, maar wat je bent geworden? Dat het grootste deel van wat jij "jezelf" noemt, eigenlijk een verzameling onbewuste patronen is die zich in stilte hebben gevormd? Patronen die je niet hebt gekozen, maar die je wel elke dag opnieuw kiezen voor jou.

De vraag is dan niet alleen: ken je jezelf? Maar ook: ken je jouw zelf? En wie ben je eigenlijk zonder dat zelf?

De stille architect: Jouw onderbewuste bouwt mee

Laten we beginnen met een ongemakkelijke waarheid. Wetenschappers schatten dat zo'n 95 procent van je gedrag wordt gestuurd door je onderbewuste. Dat betekent dat slechts een fractie van wat je doet, denkt en voelt daadwerkelijk een bewuste keuze is. De rest? Automatische piloot. Patronen die zo diep geworteld zijn dat je ze niet eens meer opmerkt.

Sigmund Freud noemde het onderbewuste ooit een "kelder vol verdrongen verlangens", maar dat beeld doet het fenomeen geen recht. Je onderbewuste is geen donkere ruimte vol enge dingen die je liever niet wilt zien. Het is eerder een gigantische opslagplaats van alles wat je ooit hebt geleerd, gevoeld en ervaren. Een bibliotheek zonder boekhouding, waar ervaringen uit je kindertijd naast gestolde overtuigingen staan en vergeten trauma's tussen dagelijkse routines schuilen.

Carl Jung, leerling en later criticaster van Freud, voegde daar een essentiële laag aan toe. Hij sprak over de schaduw: al die delen van jezelf die je niet bewust wilt erkennen. Niet alleen de "slechte" dingen, zoals jaloezie of angst, maar ook onontgonnen talenten, onderdrukte verlangens en kwaliteiten die je niet durfde of kon ontwikkelen omdat ze niet pasten bij het beeld dat jij en je omgeving van jezelf hebt gemaakt.

Die schaduw groeit mee terwijl je opgroeit. Elk moment waarop je als kind hoorde "doe niet zo gek", "wees niet zo emotioneel" of "wees een beetje realistisch", werd een stukje van je afgeknipt en naar de kelder verbannen. En daar ligt het nog steeds. Stilletjes sturend, onzichtbaar aanwezig.

Het Ego: Je persoonlijke verhaalverteller

Terwijl het onderbewuste in stilte opereert, is er één deel van jou dat wel heel graag z'n stem laat horen: je ego. Het ego is je innerlijke verhaalverteller, de partij die constant probeert te begrijpen wie je bent door er een samenhangend verhaal van te maken.

"Ik ben iemand die van orde houdt." "Ik ben niet goed in wiskunde." "Ik ben het type dat altijd voor anderen klaarstaat." Dit zijn geen neutrale observaties, het zijn verhaallijnen die je ego heeft gekozen om grip te krijgen op de chaos van het bestaan. En het werkt behoorlijk goed, zo'n verhaal. Het geeft structuur, voorspelbaarheid, een gevoel van identiteit.

Het probleem? Je ego bouwt zijn verhaal grotendeels op materiaal uit je onderbewuste. Die overtuigingen over wie je bent, komen niet uit het niets. Ze zijn gevormd door gebeurtenissen die je allang vergeten bent, door opmerkingen die je ooit hebt opgepikt, door situaties waarin je hebt geleerd hoe je moest overleven.

Stel: als kind maakte je een keer een fout in de klas en iedereen lachte. Je voelde je vernederd, klein, onzeker. Je onderbewuste slaat dit op als: "gezien worden is gevaarlijk". Jaren later, als volwassene, heb je geen idee meer waar die verlegenheid bij presentaties vandaan komt. Je denkt gewoon: "Ik ben niet zo iemand die op het podium staat". Je ego heeft er een fijn verhaal van gemaakt, maar de wortels liggen dieper dan je bewuste herinnering reikt.

Bewustzijn: De getuige achter het gordijn

Nu wordt het interessant, want er is nog een laag. Een laag die vaak over het hoofd wordt gezien, omdat hij geen stem heeft, geen verhaal, geen mening. Deze laag is je zuivere bewustzijn. Het deel van jou dat waárneemt, zonder meteen te interpreteren.

Probeer dit eens: sluit je ogen en vraag jezelf af: "Wie kijkt er naar mijn gedachten?". Er is iets in jou dat je gedachten kan waarnemen. Dat betekent dat je niet je gedachten bent, want je kunt ze observeren. Hetzelfde geldt voor emoties. Je voelt verdriet, maar er is ook iets in jou dat beseft: "Er is verdriet." Dat besef zelf, die stille getuige, is bewustzijn.

Filosofen als René Descartes dachten hierover na met zijn beroemde uitspraak "Ik denk, dus ik ben". Maar latere denkers zoals David Hume en Oosterse filosofen draaiden dit om. Misschien is het niet: ik denk dus ik ben. Maar eerder: er is denken, en er is iets dat het opmerkt. Er is geen "ik" dat denkt, er is alleen het proces van denken zelf, waargenomen door bewustzijn.

Dit klinkt abstract, maar het heeft enorme praktische consequenties. Want als je niet je gedachten bent, niet je emoties, niet je verhaal... wie of wat ben je dan wel?

Ken je jezelf: De Socratische uitdaging

De oude Griekse filosoof Socrates liep rond in Athene met één brandende vraag: ken jezelf. Deze simpele opdracht stond zelfs in de tempel van Apollo in Delphi gegrift. Maar wat betekent het eigenlijk, jezelf kennen?

Voor de meeste mensen betekent het: weten wat je voorkeuren zijn, je karakter begrijpen, je sterktes en zwaktes kunnen benoemen. Dat is zeker waardevol. Maar Socrates bedoelde iets diepers. Hij bedoelde: onderzoek de aard van dat "zelf" waarvan je denkt dat het jou is. Ga op zoek naar de fundamenten. Wat is echt waar, en wat heb je zomaar aangenomen?

Die reis begint bij het bewust worden van je onderbewuste. Bij het durven kijken naar de schaduw die je met je meedraagt. Bij het herkennen van de automatische patronen die je gedrag sturen zonder dat je het doorhebt.

Hoe doe je dat?

Ten eerste: observeer je reacties. De volgende keer dat je geïrriteerd raakt, angstig wordt of defensief reageert, stop dan even. Vraag jezelf af: waarom reageer ik zo? Is dit een bewuste keuze, of speelt er een oud patroon af? Meestal ontdek je dat je niet reageert op wat er nu gebeurt, maar op iets uit het verleden dat door de situatie wordt getriggerd.

Ten tweede: onderzoek je overtuigingen. Schrijf eens op welke zinnen je vaak over jezelf zegt. "Ik ben niet creatief." "Ik heb moeite met vertrouwen." "Ik ben niet goed genoeg." Trek dan bij elk van die overtuigingen een spoor terug: waar komt dit vandaan? Wat is het eerste moment dat je dit over jezelf ging denken? Vaak ontdek je dat het niet eens jouw stem is, maar die van een ouder, een leraar, een pesterijtje op school. Je hebt het geadopteerd en bent het gaan geloven.

Ten derde: maak ruimte tussen stimulus en reactie. Viktor Frankl, psycholoog en Holocaust overlevende, schreef: "Tussen stimulus en reactie is er ruimte. In die ruimte ligt onze kracht om onze reactie te kiezen. In onze reactie ligt onze groei en onze vrijheid." Die ruimte creëer je door bewust te worden. Door te pauzeren voordat je automatisch reageert. Door te herkennen: dit is een patroon, geen waarheid.

Mondjesmaat veranderen: Het onderbewuste herprogrammeren

Bewust worden van je onderbewuste patronen is stap één. Maar kun je ze ook veranderen? Ja, maar niet met geweld. Het onderbewuste laat zich niet commanderen door je ego. Het spreekt een andere taal.

Het onderbewuste communiceert in symbolen, emoties, beelden en fysieke sensaties. Dat is waarom therapieën als EMDR, somatische therapie en gestalttherapie vaak effectiever zijn dan alleen cognitief praten over je probleem. Je kunt tegen jezelf zeggen: "Ik hoef niet meer bang te zijn voor afwijzing", maar als je lichaam die angst nog vasthoudt, verandert er niets.

Hier komt het interessante psychedelische randje om de hoek kijken. Psilocybine, de werkzame stof in paddestoelen, blijkt een unieke eigenschap te hebben: het vermindert tijdelijk de activiteit van het Default Mode Network (DMN) in je hersenen. Het DMN is het netwerk dat verantwoordelijk is voor je zelfbeeld, je ego, je autobiografische geheugen. Het is de hersenstructuur achter je verhaal over wie je bent.

Wanneer het DMN minder actief is, gebeurt er iets opmerkelijks. De starre patronen van denken verzachten. Je hebt tijdelijk toegang tot onderbewuste materiaal zonder dat je ego meteen een defensiemechanisme activeert. Je kunt naar je angsten, trauma's en overtuigingen kijken vanuit een perspectief van verbondenheid en compassie, in plaats van identificatie en verdediging.

Veel mensen ervaren tijdens een psychedelische sessie zoiets als ego death of ego ontbinding. Het gevoel van "ik" verdwijnt tijdelijk. En wat blijft er dan over? Vaak rapporteren mensen een gevoel van zuiver bewustzijn, eenheid met alles, diepe vrede. Het is alsof je eindelijk de kans krijgt om jezelf te ervaren zonder jouw zelf.

Die ervaring is niet het doel op zich. Het is een opening. Een moment waarop je beseft: oh, dat verhaal dat ik over mezelf heb, is niet wie ik ben. Het is iets dat ik heb geconstrueerd. En als ik het heb geconstrueerd, kan ik het ook anders construeren.

De Paradox: Je hebt een zelf nodig om te ontdekken dat je er geen hebt

Hier zit een prachtige paradox. Je kunt je ego niet ontkennen met je ego. De politieagent die de dief zoekt, is zelf de dief, zoals de Indiase filosoof Nisargadatta Maharaj ooit zei. Je kunt niet met wilskracht besluiten dat je geen zelf meer hebt. Dat zou betekenen dat je "zelf" beslist om zichzelf te elimineren, wat natuurlijk onzin is.

Waar het om gaat is iets subtielers: bewustwording. Niet het ego vernietigen, maar erkennen dat het een constructie is. Een nuttige constructie zelfs, want zonder ego kun je niet functioneren in de dagelijkse wereld. Je hebt een naam nodig, een identiteit, een manier om te navigeren door het leven.

Maar je hoeft je er niet meer volledig mee te identificeren. Je kunt het ego zien als een bruikbaar gereedschap in plaats van als je essentie. Dan ontstaat er spel, vrijheid, ruimte. Je neemt jezelf minder serieus, omdat je weet dat "jezelf" eigenlijk een tijdelijk perspectief is, geen absolute waarheid.

Dit is waar meditatie, contemplatie en andere bewustzijnspraktijken zo waardevol worden. Ze leren je om te rusten in dat stille observerende bewustzijn, in plaats van constant verloren te zijn in de storm van gedachten en emoties. Je leert om de waarnemer te zijn in plaats van het waargenomene.

Ken je Zelf: Het constructieve doorzien

Terug naar de centrale vraag: ken je jouw zelf? Jouw zelf is dat samengestelde ding van ego, verhaal, onderbewuste patronen en overtuigingen. Het is wat je bent gaan geloven over wie je bent. En het is grotendeels automatisch ontstaan, zonder dat je er bewuste regie over had.

Het goede nieuws? Bewustwording geeft je langzaam meer regie terug. Niet door alles te willen controleren, maar door ruimte te creëren. Door patronen te herkennen voordat ze je grijpen. Door je verhaal te zien als een verhaal, niet als de waarheid.

Soms gaat dit in kleine stapjes. Je merkt dat je defensief reageert en je beseft: dit komt uit onzekerheid. Je laat iemand uitpraten in plaats van meteen te verdedigen. Dat is al winst. Een klein moment van bewuste keuze in plaats van automatische reactie.

Soms gaat het sneller, zoals tijdens intense ervaringen. Een psychedelische sessie, een meditatieretraite, een diep gesprek in therapie. Momenten waarop de sluiers even optrekken en je ziet: oh, zo zit ik in elkaar. Dit is waar mijn angst vandaan komt. Dit is het patroon dat ik al dertig jaar herhaal.

Die momenten zijn kostbaar, maar ze zijn geen eindpunt. Ze zijn startpunten voor integratie. Voor het langzame werk van verandering. Voor het steeds weer opnieuw kiezen om bewust te zijn in plaats van automatisch te reageren.

Zonder jouw zelf ben je meer jezelf

En dan de mooie paradox waarmee we afsluiten. Hoe meer je loslaat van je geïdentificeerde zelf, hoe meer je eigenlijk jezelf wordt. Niet het geconstrueerde zelf, maar het vrije, spontane, open bewustzijn dat je in essentie bent.

Zonder de constante noodzaak om je verhaal te beschermen, kun je vrijer bewegen. Zonder de angst dat iemand door je façade heen prikt, omdat je erkent dat die façade er is en dat het oké is. Zonder de overtuiging dat je "zo en zo" moet zijn, kun je gewoon zijn wat er op dit moment aanwezig is.

Ken jezelf betekent dus niet alleen: weet wat je voorkeuren zijn. Het betekent: begrijp hoe de machinerie werkt. Zie de tandwielen van je onderbewuste draaien. Herken je ego als het weer een verhaal verzint. Merk op wanneer oude patronen de regie willen overnemen.

En ken je zelf betekent: zie dat het zelf een constructie is. Tijdelijk, veranderlijk, niet absoluut. Dat inzicht bevrijdt. Want als je niet vast zit aan wie je dacht te zijn, kun je eindelijk ontdekken wie je werkelijk bent.

En dat ontdekken? Dat is een reis zonder eindpunt, een vraag zonder definitief antwoord. Maar misschien is dat juist de schoonheid. Je bent niet een vaststaand ding dat ontdekt moet worden. Je bent een levend proces, een voortdurend ontvouwen, een bewustzijn dat zichzelf ervaart.

Ken je jezelf. Ken je zelf. En durf te rusten in de ruimte daartussen.